پرورش افکار عمومی درباره مهدویت در سیره جوادالائمه(ع)

نقش امام جواد علیه السلام در آماده سازی جامعه شیعی برای دوران غیبت

اهمیت مسئله مهدویت و ضرورت تبیین دقیق خط مشی انتظار برای شیعیان، با هدف جلوگیری و مقابله با فعالیت جریانات انحرافاتی همچون واقفه و...، امام جواد(ع) را بر آن داشت تا نسبت به این مسئله اهتمامی ویژه داشته باشد. قسمت بزرگی از این اهتمام، در بخش «آگاهی بخشی عمومی» صرف شد. امام در این آگاهی بخشی به کار تبیین ابعاد گوناگون اطلاعات و معارف مهدوی پرداخت.

1. تبیین مصداق قائم(عج)
مفهوم «قائم » از دوران نبوی، ذهن مسلمانان را به خویش مشغول داشته بود. از این رو، سؤالی که شیعیان، از بسیاری از امامان خود پرسیده بودند این بود که شما امام قائم هستید؟ یا امام قائم چه کسی است؟ امام جواد(ع) در پاسخ بدین سؤال چنین می فرمود:

هنگامی که فرزندم علی وفات یابد چراغ دیگری پس از او نمایان شود سپس [چراغ بعد از او] پنهان می‌گردد (نعمانی، 1397: 186).

امیة بن علی القیس می‌گوید:

به ابو جعفر(ع) عرض کردم جانشین پس از شما کیست؟ فرمودند: فرزندم علی و دو پسر علی سپس مدتی سر را به زیر انداختند سپس سر برداشتند و فرمودند: در آتیه‌ای نزدیک حیرتی فرا می‌رسد (همو: 185).

صَقر بن ابی دُلَف نیز از امام جواد(ع) نقل می کند که امام فرمودند:

امام و پیشوای بعد از من پسرم علی است، امر او امر من و سخن او، سخن من و اطاعت از او، اطاعت از من است و امام بعد از او، پسرش حسن است که امر او، امر پدرش و سخن او، سخن پدرش و اطاعت از او، پیروی از پدرش است. سپس سکوت کردند. عرض کردم ای فرزند رسول خدا، امام بعد از حسن کیست؟ امام جواد(ع) گریۀ شدیدی کردند و فرمودند: امام بعد از حسن پسرش بوده که قائم به حق منتظَر است (صدوق، 1395: ج2، 378).

جمله «امام مهدی(عج) سومین فرزندم است» (همو: 377) نیز از جوادالائمه(ع) در همین رابطه نقل شده است. در روایتی دیگر، عبدالعظیم حسنی در ملاقاتی به امام جواد(ع) می گوید:

امیدوارم شما قائم اهل بیت محمد(ص) باشید که زمین را پر از عدل و داد نمائید، هم چنان که آکنده از ظلم و جور شده باشد. ایشان ضمن رد تلویحی این مطلب، فرمودند:

سوگند به کسی که محمد(ص) را به نبوت مبعوث فرمود و ما را به امامت مخصوص گردانید، اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی مانده باشد، خداوند آن روز را طولانی گرداند تا قائم در آن روز قیام کند و زمین را پر از عدل و داد نماید، هم چنان که آکنده از ظلم و جور شده باشد (همو).

سعی امام از این گونه روشنگری‌ها، تعیین مصداق دقیق حضرت مهدی(عج) است؛ ضمن این که امام تأکید دارد که آن حضرت از نسل امامان حسینی(ع) می‌باشد.

2. تبیین چگونگی ولادت قائم (عج)
با توجه به دشمنی آشکار دستگاه خلافت با بروز هر گونه قدرت براندازنده، این سؤال برای شیعیان پدید می‌آمد که چگونه حاکمیت اجازه خواهد داد که امام زمان(عج) به دنیا آید و در این باره از امام جواد(ع) سؤال می‌کردند.

ایشان در پاسخ این سؤال خیال شیعیان را آسوده کرده و فرمودند: ولادت او بر مردم مخفی است (همو: 378).

3. تبیین القاب حضرت مهدی (عج)
بنا بر گزارش‌های تاریخی، امام جواد(ع) در بیاناتشان، القاب «قائم» و «منتظَر» را برای حضرت مهدی(عج) به کار می‌بردند. وقتی از ایشان توضیحی درباره مفهوم این دو اصطلاح خواسته شد، ابتدا در توضیح مفهوم «قائم» فرمودند:

پس از آن که نامش از بین می‌رود و آنان که به امامت او قائل بودند، مرتد و از دین برگشته می‌شوند؛ قیام می‌کند (همو).

سپس در ادامه، به تبیین مفهوم «منتظر » پرداخته و فرمودند:

زیرا که که ایام غیبت او طولانی می‌شود و مدتش به درازا می‌انجامد و پاکان و برگزیدگان، منتظر قیام و خروج او می‌گردند (همو).

یکی دیگر از القابی که امام جواد(ع) برای حضرت قائم (عج) به کار برده، «سراج مخفی» یعنی چراغ پنهان است. در روایتی، عبدالعظیم حسنی، از قول جوادالائمه(ع) نقل می کند که ایشان در مقام شمردن امامان پس از خویش فرمودند:

هنگامی که فرزندم علی درگذرد، چراغی پس از او ظاهر شود و سپس چراغی که پنهان می‌گردد (نعمانی، 1397: 186).

روشن است که لقب «سراج» اشاره به نقش هدایت‌گری امام زمان(عج) و «مخفی» اشاره به غیبت آن حضرت دارد.

4. تبیین دوره غیبت
نخستین مسئله‌ای که امام جواد(ع) می‌بایست درباره دوره غیبت به تبیین آن بپردازد، آن است که این دوره مربوط به کدام یک از امامان است و اولین گام در این رابطه، نفی این دوره نسبت به خود ایشان است. از این رو خطاب به اسماعیل بن مهران که نگران سفر امام جواد(ع) به بغداد بود، چنین می‌فرماید:

آن غیبتی که گمان می‌کنی در این سال نیست (کلینی، 1407: ج2، 108).

تکنیک دیگری که در این رابطه می‌توان به کار گرفت، گفتگو از حضرت قائم(عج) است به گونه ای که همگان متوجه شوند، که آن غیبت قائم(عج)، مربوط به امام جواد(ع) نیست. در این قسمت به کارگیری ضمایر سوم شخص غایب، جالب توجه است:

همانا برای او غیبتی است که روزهای آن زیاد و مدت آن طولانی شود (صدوق، 1395: ج2، 378).

5. تبیین انتظار و اهمیت آن
از مهم‌ترین مسایل عصر غیبت، مسئله انتظار فرج است. امام جواد(ع) برای آگاه شدن جامعه شیعی نسبت به اهمیت مسئله انتظار، حکم به وجوب انتظار برای شیعیان داده و برترین اعمال آنان را انتظار فرج دانسته است (همو: 377).

از سوی دیگر، امام با جمله «افراد مخلص در غیبت امام مهدی(عج) انتظار آن حضرت را کشند» (همو: 378). خلوص را شرط معنوی انتظار دانسته و شیعیان را به کسب آمادگی معنوی برای حضور در خیل منتظِران، فرا می خواند.

6. تبیین وقت ظهور
یکی از مسائلی که پیرو مسئله غیبت، بایستی تبیین گردد، مسئله وقت ظهور است.

امام جواد(ع) در یک سیر منطقی، پس از آن که به مبارزه با فرق انحرافی، منکران و شکاکان پرداختند و پس از آن که اهمیت انتظار و درجه منتظران را برشمردند اینک بایستی مسئله وقت ظهور را واکاوی می کنند؛ چرا که فضای عصر غیبت مستعد سؤال از زمان ظهور است.

در چنین فضایی دو دسته افراد ممکن است ظهور نمایند:

افراد سودجویی که در پی تعیین وقت ظهور در پی منافع خویش‌اند و افرادی که از سر نادانی به تعیین وقت پرداخته و با محقق نشدن وعده‌هایشان، سبب ناامیدی شیعیان و سستی عقاید آنان می‌شوند. بهترین مبارزه با چنین افرادی، شناساندن چهره واقعی آنان است. از این رو امام جواد(ع) فرمودند: «کسانی که وقت (ظهور) را مشخص کنند، دروغگویند» (همو)

جملات دیگری همچون «اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی مانده باشد خداوند آن روز را طولانی گرداند تا در آن قیام کند» (همو: 377) نیز به صورت تلویحی اشاره به این مطلب دارد که ظهور امری ناگهانی بوده و زمانش مشخص نیست و در نتیجه هر کس تعیین وقت کند، ادعای گزافی نموده است. جمله «خدای تعالی امر او را در یک شب اصلاح نماید» (همو) نیز در همین راستاست.

یک دسته دیگر نیز دچار تعیین وقت و آسیب‌هایی از این دست می‌شوند و آنان کسانی هستند که در امر ظهور عجله می‌کنند. در بیان جوادالائمه(ع) اینان نیز هلاک خواهند شد (همو: 378).

7. تبیین قدرت و اعجاز قائم(عج)
امام به منظور آرامش فکری و اطمینان قلبی شیعیان از توان حضرت قائم(عج) در مواجهه با دشمنان با توجه به شرایط جهانی حاکم در عصر ظهور که جهانی پر از ظلم و جور ترسیم شده است، توانائی حضرت مهدی(عج) را برای غلبه بر ظلم و پر کردن عالم از عدل و داد، این چنین به تصویر می‌کشد:

امام قائمی که خداوند توسط او زمین را از آلودگی کفار و منکرین پاک و مطهر می‌گرداند و از عدل و داد پر می‌کند کسی است که... در پهنه زمین هرکجا اراده کند فوراً می‌رود و تمام مشکلات در برابر او آسان و ناچیز است (همو: 377).

این که شیعیان نسبت به قدرت امام خویش آگاهی داشته باشند، امید آنان را صدچندان کرده و آنان را نسبت به صحت راهی که در پیش گرفته‌اند، مطمئن می‌سازد. بدین سان سختی‌های دوره غیبت برای آنان آسان‌تر می‌گردد.

8. تبیین جایگاه شکّاکان
در سطرهای گذشته، به مبارزه امام جواد(ع) با فرق انحرافی، پرداختیم.

دسته دیگری از شیعیان هستند که به صورت رسمی جزء واقفه و... نیستند اما عملکرد آنان همچون آن فرق، به یکپارچگی جامعه منتظِر، آسیب می‌رساند. آنان کسانی هستند که در وجود، غیبت، ظهور و یا دیگر ابعاد قائم(عج) تشکیک می‌کنند.

امام جواد(ع) در برخی از روایات، با ذکر «شکّاکان انکارش می‌کنند» (همو: 378) جامعه شیعی را آماده رویارویی با آنان می‌کند.

آموزه‌های دیگر جوادالائمه(ع) که دوره غیبت را «دوره حیرت» می‌نامد (نعمانی، 1397: 185) نیز در راستای «افزایش آمادگی» قابل تفسیر است.

در روایتی دیگر، ایشان با جمله «وای بر کسی که شک کند» (همو: 186) شیعیان را از این که دچار شک شوند، بر حذر می‌دارند.

9. تبیبن علائم پیش از ظهور
امام در راستای تبیین مسئله غیبت و علائم و مشخصه‌های آن در چندین روایت نسبت به مسئله علائم ظهور با هدف ارتقای دانش شیعیان، مواردی را بیان داشته است. شاید این نوع روشنگری‌ها به خاطر جلوگیری از سوءاستفاده‌های سودجویان است که هر نوع اتفاقی را در جامعه حمل بر علائم پیش از ظهور کرده و اهداف خود را دنبال کنند.

مسعودی از حمیری نقل می‌کند که گفت:

آن چه شما به آن امید دارید (ظهور قائم) اتفاق نمی‌افتد مگر این که سفیانی بر فراز کرسی‌ها و منابر سخنرانی کند. چون چنین شود قائم آل محمد(ص) از جانب حجاز در رسد (مسعودی، 1426: 257).

تجمع یاران حضرت قائم(عج) و به حد نساب رسیدن آنان نیز مسئله‌ای است که در آموزه های امام جواد(ع) بدان اشاره شده است و می‌تواند از علائم ظهور حضرت قائم(عج) باشد (صدوق، 1395: ج2، 378). بدین سان شیعیان می‌دانند که تا آنان مراتب کمال را طی نکنند و به خیل یاران حضرت نپیوندند، ایشان یار کافی برای ظهور نخواهند داشت و امر ظهور محقق نخواهد شد.

10. تبیین معارف مهدوی به شیوه غیرمستقیم
پرورش افکار عمومی درباره مهدویت از سوی امام جواد(ع)، تنها به تبیین مستقیم و صریح آن حضرت خلاصه نمی‌شود. بلکه گزارش‌های تاریخی، نشان از آن دارد که امام جواد(ع) مسئله مهدویت را از شیوه‌های غیرمستقیم، مانند دعا و مناجات نیز پیگیری می‌نمودند.

بیان این مفاهیم در قالب دعا و مناجات سبب می‌گردد که مفاهیم در بستری از عشق و عاطفه به قلب و روح شنونده نفوذ کرده و تأثیر آن را دوچندان نماید.

در بخشی از دعای طولانی قنوت نماز امام جواد(ع)، پرورش افکار عمومی در حوزه مهدویت با چنین عباراتی صورت می‌پذیرد:

خداوندا آن گروهی را که ایمان آوردند، یاری و تأیید فرما تا بر دشمنانت و دشمنان دوستانت پیروز شوند و آنان‌ها را به حق و حقیقت فراخوانند و دنباله رو امام منتظری باشند که برای برقراری عدل و داد قیام می‌کند (ابن طاووس، 1411: 60).

امام در این دعا ضمن اشاره به امام منتظر پیروی از آن حضرت را حقیقت دانسته و به آن ارزش می‌دهد. ضمن این که هدف غائی قیام نهائی را برقراری عدل و داد می‌داند.

در بیان دیگری که به عنوان تعقیب نماز از جوادالائمه(ع) نقل شده است، وظیفه شیعیان این چنین بیان شده است:

خدایا! ولی و دوست خودت (نام مبارک امام دوازدهم برده می شود) را در همه حال و در هر جهت از پشت سر و از طرف راست، و از طرف چپ و از بالای سر و از زیر پا حفظ فرما،

و زندگی بس طولانی به او عنایت فرما

و او را قیام کننده به امرت و یاور دینت قرار بده

و آن چه دوست دارد و چشمش به آن روشن می گردد به او بنمایان و نیز در مورد خود و فرزندان و خاندان و اموال و شیعیان و دشمنش نیز این چنین عمل کن،

و به دشمنانش از او چیزی را نشان بده که از آن می‌ترسند و به او درباره ایشان آن چیزی را نشان بده که دوست دارد، چشمش روشن می گرداند

و سینه‌های ما و سینه‌های گروه مؤمنان را به واسطه او شفا عنایت فرما (کلینی، 1407: ج2، 548).

این گونه بیانات در قالب راز و نیاز غیر از انتقال معارف، نوعی احساس و وابستگی درونی و هم چنین شور را به مخاطب منتقل نموده و جامعه را بی‌صبرانه منتظر حضرت قائم(عج) می‌نماید.

نتیجه گیری
آن چه گذشت، توصیف اقدامات امام جواد(ع) برای آماده سازی جامعه شیعی در مواجهه با عصر غیبت بود. جامعه مسلمانان به ویژه شیعیان، از صدر اسلام با مفهوم «مهدی» یا «قائم» آشنا بودند. این آشنایی از سویی منشأ نقاط قوت و از دیگر سو، منشاء آسیب‌هایی چند بود.

نقاط قوت این آگاهی مجال دیگری می‌طلبد ولی از جمله آسیب‌ها می‌توان به ترس از آینده، سرگردانی هنگام بروز حادثه، سودجویی حاکمان قدرت‌طلب و افراد فرصت‌طلب و... اشاره کرد.

از آن جا که شیعیان، آموزه‌های خویش را در همه ابعاد از امامان خویش فرامی گرفتند، در این حوزه نیز چشم به سوی منشأ هدایت خویش داشتند. هر یک از امامان(ع)، به نحوی وظیفه خویش را در راستای آماده‌سازی جامعه شیعی برای دوره غیبت، انجام دادند ولی هر چه به دوره امامان متأخر، نزدیک‌تر می‌شویم، این وظیفه، مهم‌تر می‌شود. امام جواد(ع) نیز از آن دسته از امامان متأخری بود که وظیفه خطیر خویش را برای آماده‌سازی شیعیان برای رویایی با غیبت حضرت قائم(عج)، به بهترین شکل ممکن به انجام رساند.

جوادالائمه(ع) در جامعه ای زیست می‌نمود که به لحاظ سیاسی، امام شیعیان، تحت نظارت شدید حاکمیت بود و از نظر فرهنگی، فضای جولان افکار و عقاید انحرافی به بهترین شکل ممکن فراهم بود، از این رو یکی از اقدامات حضرت، مقابله با جریان‌های انحرافی بود به گونه‌ای که با حاکمیت نیز دچار چالش نشود.

در ادامه همین مباحث فرهنگی، امام، امامت خویش را که نخستین امامت خردسال شیعی بود، به اثبات رساند که همین امر خود مقدمه‌ای برای پذیرش امامت حضرت قائم (عج) در خردسالی بود.

از دیگر اقدامات جوادالائمه(ع) برای آماده‌سازی جامعه شیعی، مدیریت و تقویت سازمان وکالت بود. همین سازمان در دوره غیبت صغری نقشی اساسی در هدایت جامعه شیعی داشت.

حوزه بعدی اقدامات حضرت جواد(ع)، سلسله معارفی بود که ایشان برای پرورش افکار عمومی در حوزه مهدویت بیان می‌داشتند. این سلسله معارف، به صورتی روشمند، مباحث اصولی و ضروری مهدویت را هدف‌گذاری کرده بود. تعیین مصداق قائم(عج)، چگونگی ولادت ایشان، مفهوم القاب حضرت مهدی(عج)، جایگاه شکّاکان، تبیین دوره غیبت و انتظار، میزان قدرت حضرت مهدی(عج) و برخی مباحث دیگر از جمله مسایلی بود که حضرت جواد(ع) برای بالابردن سطح معارف مهدوی شیعیان انتخاب کرده بود.

امام محمدتقی(ع) این معارف را به دو شیوه مستقیم و غیرمستقیم بیان می‌فرمودند. در شیوه غیرمستقیم، حضرت از قالب دعا و مناجات که قدرت نفوذ بیشتری دارد، استفاده می نمود.

منبع : پژوهش های مهدوی » تابستان 1396 - شماره 21 , نورمحمدی، مهدی / ثنائی، علی اصغر