حضرت معصومه سلام الله و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

معصومه(سلام الله علیها) نگاه سبزى است که از معصومیت سرچشمه مى‌گیرد، معصومه، روزگار دلداگى است و از غربت به قربت رسیدن . و در این قربت نشانی ست از نزدیکی به معصوم. معصومی که در کنار ما زندگی می‌کند ولی غریبانه.

«وفات حضرت فاطمه معصومه(ع) را به امام زمان(عج) و کلیه دوستداران خاندان نبوت تسلیت عرض میکنم.»

امام زمان علیه السلام عنایت ویژه‌ای به حضرت معصومه علیها السلام و حرم با صفای وی دارد. با تشریف فرمایی حضرت معصومه علیها السلام به قم، این منطقه از رشد و شکوفایی معنوی ویژه‌ای بهره‌مند شد و پایگاهی جهت فرهنگ سازی مهدویّت فراهم گردید. در این نوشتار به پیوند معنوی آخرین معصوم (عج) با حضرت معصومه علیها السلام(1) اشاره می‌شود.

آخرین معصوم در زیارت نامه حضرت معصومه علیها السلام

یکی از افتخارات شیعه، داشتن زیارت نامه‌هایی است که از معصومین علیهم السلام به یادگار مانده است.
زیارت نامه حضرت معصومه علیها السلام در میان این گنجینه ارزشمند، جایگاه ویژه‌ای دارد. زائر در این زیارت نامه، ضمن مرور عالی ترین معارف شیعه، هشت بار با مقام ولایت، رابطه مستقیم برقرار می‌نماید(2) که سه مورد آن، پیوند با امام زمان علیه السلام است. این سه مورد عبارت است از:

الف. عرض ادب و اهدای سلام

سلام در این زیارت توأم با اسراری است(3). زائر در این زیارت نامه، با صیغه مخاطب (السلام علیک) به ساحت مقدس معصومین علیهم السلام عرض ادب می‌نماید؛ ولی هنگام عرض ادب به پیشگاه پیشوای دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف با صیغه غائب (السلام علی الوصی من بعده) سلام می‌نماید و از خداوند درخواست می‌کند بر آخرین خلیفه خود، صلوات(4) بفرستد : «اللهم صلّ علی نورک و سراجک...».
این تغییر شیوه، برای توجه دادنِ زائر به امام غائب می‌باشد. القابِ مبارکی که در این زیارت نامه آمده، حاوی نکات بسیار ارزنده‌ای است که از سوی امام معصوم علیه السلام صادر شده است.(5) تنها در این زیارت نامه، لقب نورانی «سراج» برای حضرت مهدی علیه السلام به کار برده شده است. در هیچ دعا و زیارت نامه‌ای، این لقب برای آن حضرت به کار برده نشده است. در کنار نام هر یک از ائمه علیهم السلام وصفی قرار داده شده است، مانند: «الطاهر الطهر» که توصیف امام هفتم علیه السلام است؛ ولی در مورد امام یازدهم علیه السلامفقط می‌گوییم: دوازدهمین پیشوا، وصی و جانشین توست؛ گویا عظمتِ امام مهدی(عج) توصیفی برای پدر بزرگوارشان است.

لقبهای امام زمان علیه السلام در این زیارت نامه عبارت است از:
1. «نورک»: امام مهدی علیه السلام نور خداوند است. در دعاهای فراوانی، به این لقب آن حضرت اشاره شده است، مانند:«السلام علیک یا نور الله الذی یهتدی به المهتدون»(6).

2. «سراجک»: یوسف زهرا علیها السلام در این عصر، تنها چراغ راه هدایت است. او «سراج الله» است و تاریکیها را می‌زداید و چشمها و دلها را به خداوند متعال متوجه می‌نماید.
در قرآن کریم نیز آخرین پیامبر الهی صلی الله علیه و آله به «سراج» تشبیه شده است(7). از تشبیه خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله و خاتم الاوصیاء(عج) به «سراج»، در می‌یابیم همان طوری که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مردم را به سوی خداوند متعال فرا خواند و بسان خورشید، پرتوافشانی نمود و ظلمتها را از بین برد، امام مهدی علیه السلام نیز، بسان خورشید پشت ابر(8)، به رهبری و هدایت مردم می‌پردازد(9).
بگرفته آب و رنگ ز فیض حضور تو      هر گل در این چمن که سزاوار دیدن است(10)

3. «ولی ولیک»: حضرت مهدی علیه السلام «ولی الله الاعظم» است(11). زائران حضرت معصومه علیها السلام با زمزمه این عبارت، اعتراف به پذیرش ولایتِ آخرین پیشوای آسمانی می‌نمایند.

4. «وصی وصیک»: امام حسن عسکری علیه السلام چند لحظه پیش از شهادتش، به فرزند بزرگوارش فرمود: «ابشر یا بُنی، فانتَ صاحب الزمان، و انتَ المهدی، و انتَ حجة الله علی ارضه و انتَ ولدی و وصیی؛ فرزندم، مژده باد بر تو، که صاحب الزمان هستی. تو مهدی و حجّت خدا بر روی زمین، و فرزند و جانشین من هستی»(12).

5. «حجتک علی خلقک»: حضرت مهدی علیه السلام «حجةالله» است. این لقب از مشهورترین لقبهای آن حضرت است و بیشتر محدثان آن را ذکر کرده اند و در بسیاری از ادعیه به چشم می‌خورد(13). از قید «علی خلقک» استفاده می‌شود که آن حضرت، بر تمام مخلوقات حجّت است و زمین هیچ گاه خالی از حجّت نیست و حجّت خدا در این عصر، گرچه غایب است، ولی حاضر است.
ای جان فدای آن که او پیدای ناپیداستی      بر گرد کویش هر دلی سرگشته و شیداستی
غایب اگر شد از نظر دانم کجا دارد مقر      جایش درون جان ما، در گوشه دلهاستی(14)

ب. دعا برای گشایش و سرور اهل بیت علیه السلام

در دوران ظهور، بر اساس روایت نورانی امام صادق علیه السلام(15)، حرممطهر کریمه اهل بیت علیهم السلام، حرم این خاندان است. چه زیباست که دراین مکان مقدس و مطهر، زائر دست به دعا برداشته، عرضه دارد: «اسئل اللهان یرینا فیکم السرور و الفرج؛ از خداوند می‌خواهم که سرور و گشایش شما راببینیم».
قطعاً روز سرور اهل بیت علیهم السلام، روز ظهور بقیة الله ارواحنا لهُ الفداه است؛ زیرا در دولت او، «عدالت در همه جا گسترده می‌شود»(16) و «هر حقی به صاحب حق باز می‌گردد»(17)، «همه حقوق خدا، و خاندان عصمت و طهارت استیفا می‌شود»(18)، «در تمام مکانها، گلبانگ توحید و شهادت به رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله طنین انداز می‌شود»(19) و «مردم را به ولایت امیر مؤمنان علیه السلام و برائت از دشمنان آن حضرت فرا می‌خوانند».

ج. دعا برای همراهی با معصومین علیهم السلام در زمان ظهور یا رجعت

اگر انسان یک لحظه از اهل بیت علیهم السلام، عقب یا جلو بیفتد، در جادّه ضلالت قدم برداشته است. در دولت کریمه امام مهدی علیه السلام اگر کسی راه ضلالت را در پیش گیرد، حسابش با دوران سایر ائمه علیهم السلام فرق می‌کند؛ زیرا در حکومت آن حضرت، حجّت بر همگان تمام شده است؛ لذا امام مهدی علیه السلام توبه کسی را نمی‌پذیرد(20).
از این رو، زائر می‌خواهد: «و ان یجمعنا و ایاکم فی زمرة جدکم محمد صلی الله علیه و آله؛ ما و شما را در زمره جدّ بزرگوارتان حضرت محمد که درود خدا بر او و آلش باد، گرد آورد».
این درخواست برای روز قیامت نیست؛ زیرا بهشت و مزایای آن در بخشهای بعدی این زیارت نامه مطرح شده است، بلکه برای ظهور امام زمان(عج) است. بر اساس عقیده رجعت، معصومین علیهم السلامدر زمان ظهور حضرت مهدی علیه السلام به دنیا برمی‌گردند. همراه بودن با امام مهدی علیه السلام به منزله همراه بودن با سایر ائمه علیهم السلام و قرار گرفتن در زمره پیروان حضرت محمد صلی الله علیه و آله است.

آخرین معصوم، حضرت معصومه علیها السلام و قم

تمام توجهاتی که امام زمان علیه السلام به مردم قم، به ویژه علما دارد، نشأت گرفته از برکت وجود حضرت معصومه علیها السلام است.
«فقیه گرانمایه، اسوه تقوا و فضیلت، مرحوم آیة الله حاج شیخ مرتضی حائری (متوفای 24 جمادی الثانی 1406 ه . ق.)، فرزند آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری (ره)، در ضمن یادداشتهای خود آورده است:
از خوابهای عجیب که قراین خارجیّه دارد و راجع به حضرت معصومه علیها السلام است، این که من، نگارنده، این جریان را که اهل علم و تحقیق و دقت در این امور، زیارت حضرت معصومه علیها السلام را در قسمت بالا سر حرم انجام می‌دادند، نمی‌پسندیدم؛ برای اینکه:
اولاً، سلام به حسب اعتبار عرفی باید به طرف آن وجود مقدس باشد، نه بالای سر و رو به قبله، که بدن مطهر در طرف چپ واقع می‌شود و در هیچ یک از سلامها - تا آنجا که می‌دانم - این شکل نرسیده است.
ثانیاً، در خصوص ضریح آن حضرت، که قبر مطهر نسبت به ضریح انحراف دارد و صورت مطهر نوعاً در پشت سر واقع می‌شود.
شبی خواب عجیبی دیدم که سه نفر از مردمان بیابان گرد، که یکی از آن سه بزگوار معلوم بود که امام عصر(عج) بود، در پشت سر حضرت، رو به قبله، در طرف سر مبارک ایستاده‌اند و زیارت می‌کنند - به حسب ظاهر - یعنی معلوم بود که برای زیارت ایستاده اند؛ ولی من کلمات آنها را نمی‌شنیدم.
بعداً من به روایت «سعد»، که سند زیارت آن وجود مبارک است، مراجعه کردم، دیدم: «عند الرأس مستقبل القبلة؛ نزد سر رو به قبله»، و عبارت «فوق الرأس» به معنای بالا سر را ندارد، و نزد سر، رو به قبله، با توجه به عرفیّت سلام، که باید روبه جانب بدن مطهر باشد، منطبق بر همان موضع است که در عالم خواب، امام(عج) و دو نفر از یاران آن بزرگوار ایستاده بودند».(21)

الف. تربیت جانشینان حضرت ولی عصر عجل الله تعالی الشریف

امام صادق علیه السلام1200 سال پیش فرمود:
«به زودی، کوفه از علم خالی شود و بساط علم از آن برچیده شود؛ آن چنان که مار در لانه‌اش به خود می‌پیچد. آن گاه علم در شهری به نام «قم» ظاهر می‌شود و آنجا مرکز دانش و فضیلت می‌گردد تا جایی که در روی زمین حتی یک نفر مستضعف و ناآگاه در دین باقی نمی‌ماند، حتی بانوان پرده نشین. این، در آستانه ظهور قائم ما خواهد بود که خداوند، قم و اهل قم را قائم مقام حجت قرار می‌دهد وگرنه زمین خالی از حجّت می‌شود و زمین ساکنان خود را در کام خود فرو می‌برد. در آن ایام، علم از قم به همه سرزمینهای شرق و غرب جهان سرازیر می‌گردد و حجّت خدا بر مردم کامل می‌شود و دیگر در روی زمین فردی نمی‌ماند که دین و دانش به او نرسیده باشد. سپس قائم علیه السلام ظهور می‌کند و موجب خشم و غضب خداوند بر مردم می‌شود؛ زیرا خداوند از هیچ بنده ای انتقام نمی‌گیرد، جز هنگامی که حجّت خداوند را انکار کند»(22).
نکته حایز اهمیت اینجاست که در روزی که اسم قم در جزیرة العرب ناشناخته و گم بود، صادق آل محمد صلی الله علیه و آله آینده آن را ترسیم فرمود؛ همان طور که تشریف فرمایی حضرت معصومه علیها السلام را به شهر قم، قبل از تولد او، بلکه قبل از تولد امام هفتم علیه السلام بیان فرمود(23).
اکنون حوزه علمیه قم از حوزه علمیه هزار ساله نجف، سبقت گرفته است و صدها مجتهد عالی مقام را در دامان خود پرورش داده است.
مقصود از قائم مقامی اهل قم، مراجع تقلیدند؛ زیرا امام زمان علیه السلام، آنان را جانشین خود قرار داده است.(24)
نکته ظریف دیگری که در سخنان نورانی امام صادق علیه السلام به چشم می‌خورد، «حجّت بودن» مردم قم است که همسو با روایات «لولا الحجة لساخت الارض باهلها»(25) و نشان گر، جانشینی حقیقی و تام قم در زمینه ابلاغ دستورهای الهی است.
در روایت دیگری، صادق آل محمد صلی الله علیه و آله فرمود:
«ان الله... احتج ببلدة قم علی سائر البلاد و بالمؤمنین من اهلها علی سائر اهل المشرق و المغرب من الجن و الانس... و سیأتی زمان تکون بلدة قم و اهلها حجة علی الخلائق و ذلک فی زمن غیبة قائمنا الی ظهوره، و لو لا ذلک لساخِت الارض بأهلها؛(26)

خداوند به سبب قم، بر همه شهرهای جهان و به سبب مؤمنان آنجا بر همه مردم شرق و غرب، از جن و انس، احتجاج می‌نماید... و زمانی فرا می‌رسد که قم و اهل آن بر همه آفریده‌ها، حجّت هستند و آن، در زمان غیبت قائم ماست تا موعد ظهور او و اگر قم نبود، زمین ساکنانش را در کام خود فرو می‌برد».

ب. تربیت یاوران صاحب الزمان علیه السلام

امیرمؤمنان علیه السلام درباره سالم ترین مکان هنگام نزول فتنه‌ها و پدید آمدن شمشیرها فرمود: «... سالم ترین مکانها، روستای قم است». سپس فرمود: «و تلک البلدة التی یخرج منها انصار خیر الناس ابا و اما وجداً وجدةً و عماً و عمةً؛(27) و آن، سرزمینی است که از آن بیرون می‌آید یاوران بهترین مردم از جهت پدر و مادر، پدر بزرگ، مادر بزرگ، عمو و عمه».
امام جعفر صادق علیه السلام درباره مردم قم فرمود: «... و اهل قم انصارنا؛(28) و مردم قم یاوران ما هستند».
نیز فرمود: «اما انهم انصار قائمنا و دعاة حقنا؛(29) آگاه باشید که اهل قم یاوران قائم ما و دعوتگران حق ما هستند».
نیز فرمود: «و اهلها منا و نحن منهم؛(30) اهل قم از ما هستند و ما نیز از آنها هستیم».
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «فاذا جاء وعد اولیهما بعثنا علیکم عباداً لنا اولی بأس شدید فجاسوا خلال الدیار و کان وعداً مفعولا»؛(31)

«هنگامی که وعده نخستین آنان فرا رسد، بندگانی را برانگیزیم که صاحب نیرویی سخت هستند. پس در میان شهرها بگردند، و این وعده، حتمی است»، فرمود:
«منظور از وعده نخستین، هنگام خونخواهی امام حسین علیه السلام است و منظور از بندگان صاحب نیروی سخت، قومی هستند که پیش از خروج قائم(عج) برمی‌خیزند و هیچ خونی را از آل محمد صلی الله علیه و آله فرو گذار نمی‌کنند»(32).
در روایت دیگری، آن حضرت سه بار فرمود: «هم و الله اهل قم(33)؛ به خدا سوگند، آنان اهل قم هستند».
در محضر امام کاظم علیه السلام، صحبت از قم و قمی‌ها و گرایش آنان به حضرت بقیة الله(عج) شد. آن حضرت بر آنان رحمت فرستاد و فرمود:
«ان للجنة ثمانیة ابواب، و واحد منها لاهل قم، و هم خیار شیعتنا من بین سائر البلاد خمّر الله تعالی ولایتنا فی طینتهم؛(34)

برای بهشت، هشت در است. یکی از آنها، از آنِ اهل قم است. آنان برگزیده‌های شیعیان ما در میان همه سرزمینها هستند. خداوند ولایت ما را با آب و گلِ آنان آمیخته است».
قم، پایگاه شیعه در عصر غیبت است. از این رو، امام حسن عسکری علیه السلام بلافاصله بعد از تولد حضرت مهدی علیه السلام به احمد بن اسحاق قمی در قم نامه می‌نویسد و در ضمن آن، مرقوم می‌فرماید:

«احمد بن اسحاق! خداوند به ما پسری عطا فرمود. خواستیم شما را از این خبر مسرّت بخش آگاه سازیم تا در سرور و شادی ما شریک باشید». آن گاه دستور می‌دهد او این راز را از مردم مخفی بدارد، ولی در میان دوستان و شیعیان خالص نشر دهد(35). و نیز آن حضرت وقتی سعد بن عبدالله قمی به محضرش شرفیاب می‌شود، با عنایتی ویژه، سعادت دیدار آخرین حجت الهی علیه السلام را نصیبش می‌کند(36).

پی نوشت:

1. بین این دو نور پاک، پیوند نسبی وجود دارد. در 199 روایت وارد شده است که امام مهدی علیه السلام پنجمین فرزند امام موسی بن جعفر علیه السلام است. ر. ک: «منتخب الاثر» ص 276 - 275. به حسب علم انساب، حضرت معصومه علیها السلام، عمّه امام زمان علیه السلام است و رهیافتی که از حرکت حضرت معصومه علیها السلام نصیب مباحث مهدویت می‌شود، این است که توجیه و تأویل مناسبی برای بحث زنان در حکومت امام مهدی علیه السلام است.
2. این موارد عبارت اند از: الف. اعتقاد به ولایت امامان: «السلام علیک یا امیرالمؤمنین... و حجتک علی خلقک»؛ ب. دعا برای فرج امام زمان (عج):«اسئل الله ان یرینا فیکم السرور و الفرج»؛ ج. دعا برای همراهی با آنان:« و ان یجمعنا و ایاکم فی زمرة جدکم محمد صلی الله علیه و آله؛ د. دعا برای بقای بر راه ولایت:« و ان لا یسلبنا معرفتکم»؛ ه . ابراز تقرب خداوند متعال با محبت این خاندان و اعلان برائت از دشمنان آنان: «اتقرب الی الله بحبکم و البرائة من اعدائکم»؛ و. طلب سعادت و حسن عاقبت با حفظ عقیده به ولایت:«اللهم انی اسئلک ان تختم لی بالسعادة فلا تسلب منی ما انا فیه»؛ ز. اظهار عنایت پروردگار بر نعمت ولایت:« فلا تسلب منی ما انا فیه و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم»؛ ح. درود و تحیت پایانی:« و صلی الله علی محمد و آله اجمعین و سلّم تسلیما یا ارحم الراحمین».
3. ر. ک: «زندگانی کریمه اهل بیت علیهم السلام» ص 128.
4. صلوات خداوند به معنای فرستادن رحمت است. برای اطلاع بیشتر به کتابهای تفسیر، ذیل آیه 56 سوره احزاب: «ان الله و ملائکته یصلون علی النبی...» مراجعه شود.
5. علامه مجلسی (ره) در «بحار الانوار» ج 102، ص 266، این زیارت نامه را از امام زمان علیه السلام نقل نموده است. برای اطلاع بیشتر از سند این زیارت نامه، ر. ک: «ماهنامه کوثر» شماره 35، ص 29.
6. مفاتیح الجنان» ص 96، دعای روز جمعه. برای اطلاع بیشتر، ر. ک: «مفاتیح الجنان» ص 273، دعای نیمه شعبان و ص 868 زیارت حضرت صاحب الامرعلیه السلام؛ «اصول کافی» ج 1، ص 276، 277 و 299 و «نجم الثاقب» ص 123
7. سوره احزاب: 33، آیه 46: «و داعیا الی الله باذنه و سراجاً منیرا».
8. از امام صادق علیه السلام پرسیدند: مردم از امام غایب چگونه نفع می‌برند؟ فرمود: «کما ینتضعفون بالشمس اذا استرها السحاب»؛ «بحار الانوار» ج 52، ص 92. امام زمان (عج) نیز در این باره فرمود: «و اما وجه الانتفاع بی فی غیبتی فکالانتفاع بالشمس اذا غیّبها عن الابصار السحاب»؛ «بحارالانوار» ج 52، ص 181.
9. امام غایب (عج) مانند امام حاضر، به وظیفه پیشوایی خود که هدایت، تربیت نفوس، مدد رسانی و نگه داشتن مردم از لغزشها و صیانت دین و پیروان است، سعی فراوان دارد. ر. ک: «ره توشه یاوران مهدی» ص 111.
10. مقام معظم رهبری
11. نجم الثاقب» ص 124.
12. بحار الانوار» ج 52، ص 17؛ «روزگار رهایی» ج 1، ص 151.
13. نجم الثاقب» ص 68. در دعای توسل نیز می‌گوییم: «یا حجة الله علی خلقه».
14. به پای محور هستی» محمد جواد قائمی همدانی، ص 4.
15. ان الله حرما و هو مکة و لرسوله حرما و هو المدینة، و لامیرالمومنین حرماً و هو الکوفة، و لنا حرماً و هو قم، و ستدفن فیه امرأةً من ولدی تسمی فاطمة، من زارها وجبت لها الجنة»؛ «تاریخ قم» ص 214.
16. بحار الانوار» ج 52، ص 322.
17. الارشاد» شیخ مفید، ص 343 .
18. مدینة البلاغة» ج 1، ص 232؛ «او خواهد آمد» ص 10؛ «بحار الانوار» ج 52، ص 340.
19. بحار الانوار» ج 52، ص 308؛ «ینابیع المودة» ص 508؛ «او خواهد آمد» ص 9.
20. امام محمد باقرعلیه السلام: «... لا یستتیب احداً»؛ «بحار الانوار» ج 52، ص 354. و در توقیعی از حضرت مهدی(عج) آمده است: «... فان امرنا بغتةً فجائةً حین لا تنفعهُ توبة»؛ «الاحتجاج» ج 2، ص 495.
21. زندگانی کریمه اهل بیت علیهم السلام» ص 208 - 207. در این کتاب، ده نمونه از عنایات امام مهدی علیه السلام نسبت به حرم مطهر و مقدس عمّه بزرگوارش، حضرت معصومه علیها السلام، در فصل یازدهم، ص 205، با عنوان «طلوع خورشید جهان افروز امامت از افق کریمه اهل بیت علیهم السلام» ذکر شده است.
22. بحار الانوار» ج 60، ص 213.
23. تقبض فیها امرة من ولدی و اسمها فاطمة بنت موسی... ؛ «بحار الانوار» ج 60، ص 216؛ «النقض» ص 196؛ «مجالس المؤمنین» ج 1، ص 83.
24. امام زمان علیه السلام در توقیعی به محمد بن عثمان العمری می‌‌نویسد: «... و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة احادیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجة الله...». احتجاج، ج 2، ص 281.
25. غیبت» شیخ طوسی، ص 139؛ «اصول کافی» ج 1، ص 139؛ «بحار الانوار» ج 36، ص 259 و 238؛ «ینابیع المودة» ج 1، ص 74 و 75؛ «فرائد السمطین» ج 1، ص 46.
26. روزگار رهایی» ج 1، ص 359.
27. بحار الانوار» ج 60، ص 217. در روایت دیگری در وصف امام مهدی علیه السلام آمده است که او خیرالناس از جهت پدر و مادر و جد و جده است؛ «روزگار رهایی» ج 2، ص 1048.
28. بحار الانوار» ج 60، ص 214.
29. همان، ص 218.
30. همان، ج 60، ص 217.
31. سوره اسراء: 17، آیه 5.
32. روضه کافی» ص 175؛ «تفسیر عیاشی» ج 2، ص 281؛ «تفسیر برهان» ج 2، ص 406.
33. بحار الانوار» ج 60، ص 217.
34. همان، ص 216
35. کمال الدین» ج 2، ص 434.
36. بحارالانوار» ج 52، ص 78 - 89 .

منبع:

کتابخانه دیجیتال سایت «آستانه مقدسه حضرت معصومه(س)»/مجموعه مقالات